Matka czy surogatka?

Od czasów Justyniana obowiązywało domniemanie, że matka jest zawsze pewna. Kobieta, która urodziła dziecko, jest jego matką. Wraz z rozwojem technologii i medycyny już nie jest to takie pewne.

Macierzyństwo

Macierzyństwo jest stosunkiem prawnym łączącym kobietę i jej dziecko, który powstaje z chwilą urodzenia dziecka.

Mater semper certa est, pater incertus

Od wieków tożsamość matki dziecka zwykle ustalić było łatwo (chociaż we współczesnym świecie i ta kwestia może budzić wątpliwości), problematyczną kwestię stanowiło ojcostwo. Rzymianie przyjmowali fikcję prawną, mater pater certa est, pater incertus, wskazując, że matka jest zawsze pewna, a ojcem jest mąż matki. Domniemanie to i w starożytności, i w prawie współczesnym zalicza się do domniemań wzruszalnych.

Zasada wyrażona w łacińskiej paremii „mater semper certa est”, czyli „matka jest zawsze pewna” do niedawna stanowiła podwaliny prawa rodzinnego cywilizacji zachodniej.

Początkowo polski ustawodawca wychodził z założenia, że matka zawsze jest pewna (mater semper certa est) i w konsekwencji nie regulował kwestii dochodzenia macierzyństwa. Jednakże w orzecznictwie i doktrynie nigdy nie budziła żadnych wątpliwości dopuszczalność zarówno ustalenia, jak i zaprzeczenia macierzyństwa.

13 czerwca 2009 r. weszła w życie nowelizacja Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, która rozszerzyła rozdział o pochodzeniu dziecka o nowe regulacje dotyczące macierzyństwa.

Obecnie polski ustawodawca uregulował kwestie związane z ustaleniem i zaprzeczeniem macierzyństwa. Polski ustawodawca, nadal nie przewiduje – w odróżnieniu od systemów prawnych niektórych państwa obcych – możliwości uznania dziecka przez matkę.

W praktyce zasada mater semper certa est obowiązuje bez żadnych wyjątków również w wypadkach sztucznego poczęcia i zapłodnienia dziecka. Wątpliwości powstają w wypadku tzw. macierzyństwa zastępczego („ciąża kontraktowa”).

Macierzyństwo zastępcze

Rozwój nauki doprowadził do możliwości rozdzielenia macierzyństwa genetycznego i biologicznego.

Macierzyństwo zastępcze polega na zapłodnieniu komórki jajowej kobiety pozaustrojowo nasieniem mężczyzny, a następnie wszczepieniu embrionu do organizmu innej kobiety mającej urodzić dziecko. Zabieg dokonywany jest na podstawie „umowy” między dwiema kobietami za zgodą męża tej, która ma zostać „matką prawną” albo przysposobić dziecko.

Surogatka – umowa o macierzyństwo

W praktyce nie został rozstrzygnięty problem umów o macierzyństwo. W doktrynie przeważa pogląd, zgodnie z którym umowa taka jest bezwzględnie nieważna (przeczy zasadom współżycia społecznego). W przypadku umowy zastosowanie znajdują przepisy Kodeksu cywilnego. Zasada, zgodnie z która matką dziecka jest kobieta, która je urodziła, nie może być zmieniona przez umowę między zainteresowanymi osobami. Nie można w drodze umowy zobowiązać się do oddania dziecka małżonkom, którzy są dawcami komórki jajowej i nasienia oraz zamierzają dziecko przysposobić. Umowy takie są z mocy samego prawa nieważne i nie wywołują żadnych skutków prawnych.

W dobie współczesnego rozwoju nauki, może dojść do zmian prawnych. Pochodzenie genetyczne zapewne będzie miało decydujące znaczenie w jakimś przyszłym społeczeństwie, w którym obowiązywałby zakaz rodzenia dzieci przez kobiety oraz wprowadzono by ektogenezę jako powszechnie obowiązujący system prokreacji.

Zaprzeczenie macierzyństwa

Sprawy o zaprzeczenie macierzyństwa nie są częste w praktyce sądów powszechnych i Sądu Najwyższego. Najczęściej występującym stanem faktycznym jest wzięcie na wychowanie dziecka nieznanych rodziców i zgłoszenie go w urzędzie stanu cywilnego przez małżonków albo osoby pozostające w związku faktycznym, jako ich własnego dziecka. Niezgodność aktu urodzenia dziecka ze stanem rzeczywistym jest najczęściej rezultatem świadomego wprowadzenia urzędnika stanu cywilnego w błąd przez podanie mu nieprawdziwych danych, dotyczących matki i ojca dziecka. Do błędu może powstać z przyczyn niezawinionych przez osoby dokonujące zgłoszenia np. z powodu przypadkowej zamiany niemowląt w klinice położniczej.

W jakich sytuacjach? Kiedy kobieta, której macierzyństwo jest kwestionowane, została wpisana do aktu urodzenia jako jego matka.

Powództwo należy do grup powództw o prawa stanu. Jest powództwem o ukształtowaniu stosunku prawnego.

Sprawy są rozpoznawane w procesie (postępowanie odrębne). Należą do właściwości sądów rejonowych.

Matka i ojciec mają zdolność procesową w sprawach o zaprzeczenie macierzyństwa także wtedy, gdy są ograniczeni w zdolności do czynności prawnych, jeżeli ukończyli 16 rok życia. Określenie matka stosuje się zarówno do matki biologicznej jak i tej wpisanej w akcie urodzenia dziecka.

Niedopuszczalne jest:

1. zaprzeczenie macierzyństwa w stosunku do dziecka poczętego (powództwo bezprzedmiotowe, ze względu na zasadę mater semper certa est);
2. zaprzeczenie macierzyństwa w stosunku do dziecka przysposobionego anonimowo.

Legitymacja czynna i bierna przyznana jest osobom zainteresowanym osobiście i bezpośrednio. Interes osobisty oznacza interes, który nie ma wyłącznie charakteru majątkowego. Interes bezpośredni oznacza zainteresowanie osób, które w świetle prawa są członkami rodziny lub na postawie istniejącego stan faktycznego mogą żądać określenia swojego stosunku rodzinnego.

→ najbardziej bezpośredni interes w uzyskaniu wyroku zaprzeczającego macierzyństwo mają strony stosunku macierzyństwa: dziecko i kobieta wpisana do aktu urodzenia jako jego matka. Kobieta wytacza powództwo przeciwko dziecku.

→ matka biologiczna ma bezpośredni interes prawny w uzyskaniu wyroku zaprzeczającego macierzyństwo innej kobiety. Matka biologiczna wytacza powództwo przeciwko kobiecie wpisanej do aktu urodzenia dziecka jako jego matka i przeciwko dziecku.

→ mężczyzna, którego ojcostwo zostało ustalone z uwzględnieniem macierzyństwa kobity wpisanej w akcie urodzenia dziecko jako jego matka. Mężczyzna wytacza powództwo przeciwko dziecku i kobiecie wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako jego matka.

→ prokurator

Legitymacji czynnej nie posiada przysposabiający anonimowo!

Terminy (zawite, prekluzyjne):

1. matka biologiczna, kobieta wpisana w akcie urodzenia dziecka jako jego matka – rok od dnia sporządzenia aktu urodzenia
2. mężczyzna, którego ojcostwo zostało ustalone z uwzględnieniem macierzyństwa kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako jego matka – rok od dnia, w którym dowiedział się, że kobieta wpisana w akcie urodzenia dziecka nie jest matką dziecka, nie później jednak niż do dnia osiągnięcia przez dziecko pełnoletności;
3. dziecko po osiągnięciu pełnoletności – rok od dnia, w którym dowiedziało się, że nie pochodzi od kobiety wpisanej w akcie urodzenia jako jego matka. Jeżeli dziecko dowiedziało się przed dniem osiągnięcia pełnoletności, termin do wytoczenia powództwa biegnie od dnia osiągnięcia pełnoletności.

Powództwo po śmierci dziecka

Zaprzeczenie macierzyństwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka. Od reguły wprowadzono wyjątek – dopuszczalne jest zaprzeczenie macierzyństwa, gdy dziecko zmarło po wszczęciu postępowania.

Jeżeli dziecko było powodem, zaprzeczenia macierzyństwa mogą dochodzić jego zstępni.

Skutki prawne wyroku:

1. konstytutywny charakter wyroku, skuteczny erga omnes, skuteczny ex tunc (w pewnym zakresie ex nunc)
2. skutki odnoszące się do stosunku prawnego macierzyństwa – zerwanie wszelkich więzów prawnych łączących matkę i dziecko. Po uprawomocnieniu się wyroku, stosunek w świetle prawa uchodzi za nieistniejący od chwili urodzenia się dziecka.
3. skutki w zakresie ojcostwa – prawomocne zaprzeczenie macierzyństwa automatycznie eliminuje ojcostwo związane z tym macierzyństwem.
4. skutki w zakresie władzy rodzicielskiej, stosunków alimentacyjnych i dziedziczenia- skutek ex nunc, od chwili uprawomocnienia się wyroku.
5. skutki dotyczące nazwiska dziecka
6. skutki dotyczące aktu urodzenia dziecka – wyrok zaprzeczający macierzyństwo powoduje bezpośrednie skutki w zakresie aktu urodzenia dziecka bez potrzeby wszczynania postępowania sądowego w trybie art. 3 PrASC

Koszty

Opłata stała od pozwu o zaprzeczenie macierzyństwa – 200 zł

Prawo międzynarodowe: Ustalenie i zaprzeczenie pochodzenia dziecka podlegają prawu ojczystemu dziecka z chwili jego urodzenia.

Status prawny matek zastępczych

Kto jest kim – macierzyństwo zastępcze:

1. matka socjologiczna – kobieta która chce wychować dziecko;
2. matka genetyczna – dawczyni komórki jajowej (zazwyczaj tożsama z matką socjologiczną);
3. matka biologiczna – kobieta, która decyduje się urodzić dziecko;
4. matka prawna – kobieta uznawana za matkę w świetle prawa.

W Polsce prawo jasno nie określa, czy korzystanie z surogatek jest zabronione, czy dozwolone. Jedynym przepisem pośrednio regulującym jest art. 61⁹ krio, zgodnie z którym dziecko może mieć jedną matkę i jednego ojca. O macierzyństwie decyduje fakt urodzenia dziecka, a nie pokrewieństwo genetyczne. Ze względu na brak konkretnych zapisów dotyczących sytuacji matek zastępczych w Polsce, rodzice którzy z usług takiej kobiety korzystają, często powołują się na adopcję ze wskazaniem. Ostateczna decyzja w tym zakresie i tak należy do sądu.

Jednakże pośrednio do zjawiska surogatek odnoszą się różne akty normatywne:

Według ustawy o leczeniu niepłodności, płatny obrót gametami lub embrionami, a także czynienie tego zawodowo, dzięki czego odnosi się korzyści finansowe jest zabronione.

W aspekcie karnym omawiane zjawisko było niejednokrotnie kwalifikowane jako handel ludźmi bądź nielegalną adopcją.

Uregulowanie surogacji w wybranych krajach

W niektórych krajach rozróżnia się surogację altruistyczną (bezpłatna) i komercyjną (odpłatna).

Surogacja odpłatna jest legalna m.in. w Rosji, Ukrainie, Białorusi, Indiach, Czechach, USA (stan Kalifornia, New Hemphire), Tajlandii.

Surogacja nieodpłatna jest zalegalizowana m.in. w Szwecji, Australii, Kanadzie, Wielkiej Brytanii, USA (Waszyngton, Oregon). 

Surogacja jest nielegalna w Niemczech, Francji, Włoszech, Japonii, Islandii, Węgrach.

W Irlandii kwestia surogatek jest nieuregulowana, podobnie jak w Polsce.

Niemcy

W Niemczech surogacja sama w sobie nie jest wyraźnie zabroniona ani karalna. Jednakże zawarte umowy są bezskuteczne i niewykonalne, gdyż naruszają zasady współżycia społecznego. Przeprowadzenie zabiegu sztucznego zapłodnienia kobiety, która po urodzeniu dziecka miałaby oddać je innej osobie, jak i zabiegu implantacji embrionu do macicy kobiety niebędącej dawczynią komórki jajowej podlega karze pozbawienia wolności lub karze grzywny. Zakazane jest także pośredniczenie w zawieraniu umów o surogację.

Włochy

We Włoszech umowy o macierzyństwo zastępcze, zarówno o charakterze komercyjnym jak i altruistycznym, są prawnie zakazane. Karalność obejmuje zarówno agencje pośredniczące w zawieraniu umów o surogację, jak i strony umowy (matkę zastępczą i zainteresowanych).

Hiszpania

W Hiszpani umowa o surogację jest nieważna. Za surogacje przewidziano karę grzywny oraz możliwość zamknięcia ośrodka medycznego. 

Wielka Brytania

W Anglii zakazuje się prowadzenia działalności polegającej na pośredniczeniu wyspecjalizowanych agencji w zawieraniu umów o macierzyństwo zastępcze. Dopuszczalne jest macierzyństwo zastępcze o charakterze niekomercyjnym, za pokryciem niezbędnych kosztów związanych z ciążą i porodem. W przypadku sporu między zamawiającym a matką zastępczą, uprawniona do zatrzymania dziecka jest surogatka. 

Kanada

W Kanadzie zakazano zawierania umów o macierzyństwie zastępczym o charakterze komercyjnym. Pozostałe aspekty związane z tą instytucją mogą być regulowane przez poszczególne prowincje, przy czym w większości z nich nie ma przepisów odnoszących się do tej instytucji. 

RPA

W RPA dopuszcza się umowy o macierzyństwo zastępcze, jeżeli użyto gamety przynajmniej jednego z zamawiających. Niedopuszczalne jest wynagrodzenie matki zastępczej, z wyjątkiem uzasadnionych kosztów. Matka zastępcza musi mieć miejsce stałego zamieszkania na terenie RPA i mieć już co najmniej jedno własne dziecko z nią mieszkające. Przynajmniej jedna osoba z pary zamawiającej musi mieć stałe miejsce zamieszkania w RPA.

Izrael

W Izraelu dopuszczalne jest skorzystanie z instytucji matki zastępczej po zatwierdzeniu pisemnej umowy przez Komisję Aprobacyjną, złożoną z 7 członków, powołanych przez Ministra Zdrowia. Rolą Komisji jest zatwierdzenie umowy po stwierdzeniu, że spełnia ona przesłanki określone w ustawie, że obie strony złożyły oświadczenie bez przymusu, a realizacja umowy nie zagraża zdrowiu matki oraz dobru dziecka, matka socjologiczna zaś nie jest zdolna do zajścia w ciążę i jej donoszenia. Materiał genetyczny musi pochodzić od zamawiających. Obie strony muszą być pełnoletnimi obywatelami Izraela. Matką zastępczą może być wyłącznie kobieta niezamężna, wyznająca tę samą religię co zamawiająca prawa. Prawo wyklucza, by matką zastępczą była kobieta spokrewniona z kimś z zamawiających. Dopuszczalne jest skorzystanie z usług matki zastępczej wyłącznie przez pary małżeńskie oraz pary heteroseksualne o zalegalizowanym statusie prawnym. Komisja Aprobacyjna zatwierdza także postanowienia umowy dotyczące miesięcznych płatności na pokrycie istotnych wydatków oraz rekompensaty za utracony czas, cierpienie, utratę dochodu i przejściową niezdolność do pracy oraz inne uzasadnione koszty.

Rosja

W Rosji możliwe jest zawarcie o macierzyństwo zastępcze między matką zastępczą o zamawiającymi, którzy dostarczą własny materiał genetyczny. Matką zastępczą może być kobieta w wieku od 20 do 35 lat, o dobrym stanie zdrowia, posiadają przynajmniej jedno zdrowe dziecko, która w formie pisemnej wyraziła dobrowolną zgodę na zabieg. Kobieta zamężna może być matką zastępczą po uzyskaniu pisemnej zgody współmałżonka. 

USA

W USA macierzyństwo zastępcze nie jest uregulowane na poziomie federalnym. Ustawodawstwo poszczególnych stanów jest zróżnicowane, od całkowitego zakazu stosowania tej instytucji, aż po jedne z najbardziej liberalnych przepisów. 

Europa

Co istotne, praktyka macierzyństwa zastępczego jest nie do pogodzenia z ukształtowanymi na przestrzeni lat standardami Rady Europy oraz zobowiązaniami międzynarodowymi. Umowy o surogację stoją w sprzeczności z prawem europejskim – Konwencją o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej w dziedzinie zastosowania biologii i medycyny oraz Konwencją o statusie dziecka pozamałżeńskiego. Są także sprzeczne z prawem międzynarodowym – protokołem fakultatywnym do Konwencji ONZ o prawach dziecka oraz Konwencją haską o przysposobieniu międzynarodowym. Trybunał w Strasburgu uznaje ponadto, że na mocy art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, na państwach członkowskich ciąży obowiązek umożliwienia dziecku poczętemu in vitro uzyskania pewnych informacji na temat jego biologicznej matki, nawet jeśli ma ona pozostać anonimowa.