Zachowek

Zachowek to temat kontrowersyjny. Jest to instytucja, która ingeruje w ostatnią wolę spadkodawcy. Spadkobiercy testamentowi zastanawiają się jak uszanować ostatnią wolę spadkodawcy przed pazerną rodziną zmarłego, natomiast najbliżsi zmarłego, którym nic nie przypadło w spadku albo przypadło ich zdaniem za mało i czują się pokrzywdzeni, rozważają wystąpienie o zachowek, żeby dostać przynajmniej niewielką część pozostałego majątku. Zdarza się jednak, że spadkodawca całego majątku się wyzbył przed śmiercią, dokonując różnego rodzaju darowizn na przyjaciółkę, kolegę, fundacje, związki wyznaniowe itp.

Zacznijmy jednak od podstaw…

Zachowek — Kto ma prawo się ubiegać?

• Zstępni – dzieci spadkodawcy, wnuki, prawnuki itd.,
• Małżonek*,
• Rodzice spadkodawcy.

* Z wyjątkiem małżonka pozostającego w separacji oraz przeciwko któremu spadkodawca wystąpił z pozwem o rozwód lub separację z winy tego małżonka i żądanie to było uzasadnione.

Zachowek — Wysokość

• ½ wartości udziału, który przypadłby uprawnionemu do zachowku, gdyby dziedziczył zgodnie z ustawą;
• ⅔ wartości udziału, który przypadłby uprawnionemu do zachowku, który jest trwale niezdolny do pracy bądź jest małoletni, gdyby dziedziczył zgodnie z ustawą.

Zachowek — Jak obliczyć?

Należy sięgnąć do przepisów o dziedziczeniu ustawowym*, czyli sprawdzamy, kto nabyłby prawo do spadku i w jakiej wysokości, gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu.

* W zależności od daty śmierci spadkodawcy stosujemy odpowiednie przepisy. Na przestrzeni lat grupy spadkobierców ustawowych zmieniały się wielokrotnie, podobnie jak przypadające im udziały.

Wiedząc, jaki byłby nasz udział, gdybyśmy dziedziczyli zgodnie z ustawą, możemy obliczyć przysługujący nam zachowek (patrz poprzednie pytanie).

Przykład

5 czerwca 2017 r. umiera Jan Kowalski (spadkodawca). Z chwilą jego śmierci otwiera się spadek.

Jan zostawił testament, w którym powołał do całego swojego spadku Marię Nowak – kochankę.

W skład spadku wchodzi dom o wartości 200.000 zł oraz oszczędności w kwocie 100.000 zł.

Jan pozostawał w związku małżeńskim z Janiną, z którą posiadał dwójkę dorosłych już dzieci – Piotra i Małgosię.

Prawo do zachowku będzie przysługiwało żonie Janinie oraz dzieciom Piotrowi i Małgosi.

Gdyby Jan nie sporządził testamentu z mocy ustawy, Janinie przysługiwałoby prawo do ⅓ spadku, Piotrowi prawo do ⅓ spadku oraz Małgosi prawo do ⅓ spadku. Upraszczając, każde z nich otrzymałoby po 100.000 zł.

Jan sporządził jednak testament i przysługuje im tylko prawo do zachowku. Wszyscy są pełnoletni oraz zdolni do pracy, więc zachowek każdego z nich wyniesie 50.000 zł.

Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się:

• Spadkobierców niegodnych,
• Spadkobierców, którzy spadek odrzucili.

Nie uwzględnia się:

• Spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia,
• Spadkobierców, którzy zostali wydziedziczeni.

Zachowek — Kim jest spadkobierca niegodny?

Na mocy art. 928 kc spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:

• Dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
• Podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu, albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
• Umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

Co do zasady spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku, jednak przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku takiego spadkobiercę bierze się pod uwagę.

Dlaczego bierze się pod uwagę spadkobierców, którzy spadek odrzucili?

Na przyjęcie bądź odrzucenie spadku spadkobierca ma 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o tytule swojego powołania.

Kwestia przyjęcia lub odrzucenia spadku jest kwestią odrębną od działu spadku. 6 miesięcy na przyjęcie bądź odrzucenie to niewiele czasu. W ramach postępowania o stwierdzenie nabycia spadku ustala się wszystkich spadkobierców ustawowych, którzy składają oświadczenia czy spadek przyjmują, czy spadek odrzucają. Dopiero w kolejnym postępowaniu — o dział spadku — ustala się wszystkie aktywa i pasywa masy spadkowej oraz dzieli pomiędzy spadkobierców odpowiednio według przysługujących im udziałów.

Reasumując, po otwarciu spadku, zanim dojdzie do postępowania o dział spadku i ujawnienia ostatniej woli spadkodawcy, spadkobiercy ustawowi mogą spadek odrzucić.

Co do zasady spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia tak jakby nie dożył otwarcia spadku, jednak analogicznie jak ze spadkobiercami niegodnymi, przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku takiego spadkobiercę bierze się pod uwagę.

Zachowek — Zrzeczenie się

Przez umowę* spadkobiercy ustawowego z przyszłym spadkodawcą, spadkobierca ustawowy może zrzec się dziedziczenia po nim.

*Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.

Zachowek a wydziedziczenie

Spadkodawca może w testamencie pozbawić zachowku:

• Zstępnych,
• Małżonka,
• Rodziców.

Jednak muszą zostać spełnione warunki. Uprawniony do zachowku:

• Wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
• Dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
• Uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Są to pojęcia nieostre i mogą być różnie interpretowane. Na tle spełnienia bądź niespełnienia przez uprawnionego do zachowku powyższych przesłanek jest najwięcej sporów.

Spadkodawca powinien w testamencie wyraźnie zaznaczyć, z jakiej przyczyny wydziedzicza uprawnionego do zachowku.

Nie należy zapominać, że zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.

Przykład

Spadkodawca Karol wydziedzicza w swoim testamencie syna, Pawła, który ma dwójkę dzieci. Mimo skutecznego wydziedziczenia, dzieci Pawła są uprawnione do zachowku niezależnie od tego, czy ich ojciec Paweł żyje w chwili otwarcia spadku.

Istotne jest również przebaczenie spadkodawcy. Jeżeli przed śmiercią spadkodawca przebaczył uprawnionemu do zachowku, nie może go wydziedziczyć.

Co w sytuacji, gdy spadkodawca do całości spadku powoła uprawnionego do zachowku?

Jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Oznacza to, że w sytuacji, gdy jest kilka osób uprawnionych do zachowku, a nadwyżka przekraczająca własny zachowek zobowiązanego nie wystarcza do zaspokojenia roszczeń wszystkich uprawnionych, roszczenia uprawnionych z tytułu zachowku powinny ulec proporcjonalnej redukcji.

Co zrobić, jeśli spadkodawca wyzbył się przed śmiercią majątku?

Jeżeli spadkodawca wyzbył się majątku, np. podróżując i konsumując swój majątek, jest to jego prawo i spadkobiercy nie mają jak tego majątku „odzyskać”. Inaczej sprawa wygląda, gdy spadkodawca postanawia się swoim majątkiem podzielić z innymi osobami, dokonując na ich rzecz darowizn. Takie darowizny z pewnymi wyjątkami dolicza się do masy spadkowej, ma również znaczenie na rzecz kogo były dokonane.

Jakich darowizn nie doliczamy do masy spadku?

Drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach

Chodzi o darowizny o niewielkiej wartości wręczane z różnych okazji, oceniane z uwzględnieniem sytuacji materialnej spadkodawcy oraz osoby obdarowanej.

Darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku dokonanych przed więcej niż 10 laty, licząc wstecz od otwarcia spadku

Oznacza to, że jeżeli spadkodawca na mniej niż 10 lat przed śmiercią dokonał na rzecz kolegi, przyjaciółki itp. darowizny, dolicza się ją do masy spadku.

UWAGA — W przypadku darowizn dokonanych na rzecz spadkobierców oraz osób uprawnionych do zachowku nie ma znaczenia termin, co oznacza, że darowizna dokonana np. na rzecz dziecka spadkodawcy 30 lat przed jego śmiercią zalicza się do masy spadku.

Darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych

Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnego. Doliczane są więc darowizny uczynione na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnego. Co ciekawe, sformułowanie przepisu jest w literaturze rozumiane jako darowizny uczynione w czasie, kiedy spadkodawca w ogóle nie miał zstępnych, a nie o darowiznę dokonaną przed urodzeniem zstępnego, który domaga się zachowku.

Darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem małżeństwa z małżonkiem uprawnionym do otrzymania zachowku

Jeżeli darowizna została dokonana przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku, zalicza się ją na należny mu zachowek*.

* Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.

Ponadto, jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek darowiznę dokonaną przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego.

Jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku. Należy zatem indywidualnie w danym przypadku rozważyć, czy koszty poniesione na opłacenie studiów będą kosztami w danym środowisku mieszczącymi się w granicach pojęcia „przeciętnej miary” czy też nie. Przykładowo inaczej ocenimy drogie zagraniczne studia oraz koszty związane z mieszkaniem i wyżywieniem dziecka lub wnuka spadkodawcy, drogie specjalistyczne kursy zawodowe, a inaczej studia w okolicy miejsca zamieszkania spadkodawcy i zstępnego uprawnionego do zachowku czy koszty korepetycji w szkole.

Jakie obowiązki ma obdarowany i za co odpowiada względem uprawnionych do zachowku?

Uprawnieni do zachowku mogą żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku, jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.

Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku ograniczona jest tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Kiedy zapłata sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku jest dla obdarowanego zbyt dużym obciążeniem, może on zwolnić się od obowiązku zapłaty tejże sumy przez wydanie przedmiotu darowizny.

W przypadku gdy obdarowanych jest kilku, istotna jest kolejność, w jakiej dokonywane były darowizny, i w pierwszej kolejności odpowiedzialny jest ostatnio obdarowany. Dopiero w sytuacji, gdy uprawniony do zachowku nie może uzyskać uzupełnienia zachowku od tej osoby, może go dochodzić od osób obdarowanych wcześniej.

Czy roszczenie o zachowek można odziedziczyć?

Tak, ale tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. Biorąc pod uwagę osoby uprawnione do zachowku, sytuacja ta będzie dotyczyła jedynie zstępnych spadkodawcy.

Przykład

Spadkodawca Jan umiera. Miał jedno dziecko – Piotra, który jest uprawniony do zachowku. Kilka miesięcy po śmierci Jana umiera Piotr. Piotr ma dwoje dzieci – Małgosię i Mirka, i to one odziedziczą prawo do zachowku po Janie, które przysługiwało ich ojcu – Piotrowi.

Czy zachowek się przedawnia?

Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem lat 5 od ogłoszenia testamentu.

Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy darowizny przedawnia się z upływem lat 5 od otwarcia spadku.

O czym jeszcze warto wiedzieć, jeśli chodzi o zachowek?

Małżonek i inne osoby bliskie spadkodawcy, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci, są uprawnione do korzystania w ciągu 3 miesięcy od otwarcia spadku z mieszkania i urządzenia domowego w zakresie dotychczasowym. Rozrządzenie spadkodawcy wyłączające lub ograniczające to uprawnienie jest nieważne.