Środki karne stanowią dodatkowe dolegliwości wymierzane sprawach przestępstwa lub wykroczenia obok albo zamiast kary. Jednym ze środków karnych stosowanych w prawie karnym jest pozbawienie praw publicznych.
Istota pozbawienia praw publicznych
Pozbawienie praw publicznych jest środkiem niesamoistnym, który może zostać orzeczony obok kary pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat.
Środek karny polega na pozbawieniu skazanego ściśle określonych praw w postaci:
- czynnego i biernego prawa wyborczego,
- praw obywatelskich,
- praw honorowych.
W doktrynie prawa karnego jednomyślnie przyjmuje się, że pobawienie praw publicznych obejmuje utratę czynnego i biernego prawa wyborczego w wyborach do: Sejmu, Senatu, na Prezydenta RP oraz do wybieralnych organów samorządu terytorialnego, rad gmin, powiatów i wojewódzkich sejmików samorządowych, jak również do funkcjonujących przy nich komisji stałych i doraźnych.
Parlament Europejski nie może być uznany za organ władzy publicznej czy też instytucję państwową. Nie oznacza to jednak, że osoba, względem której orzeczono ten środek karny, może realizować prawa wyborcze w wyborach do Parlamentu Europejskiego.
Orzeczenie pozbawienia praw publicznych powoduje ponadto niemożność wyboru na stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich, członka Najwyższej Izby Kontroli, Krajowej Rady Sądownictwa, sędziego Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu, a także członka Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji.
Pozbawienie praw publicznych wiązać się będzie z utratą prawa do sprawowania wymiaru sprawiedliwości wobec m.in. ławników izb morskich, arbitrów sądów polubownych, arbitrów stałych polubownych sądów konsumenckich, członków komisji pojednawczych, członków komisji rozjemczych i innych organów działających na podstawie i w granicach prawa oraz imieniu organów, mających uprawnienia oskarżyciela publicznego, m.in. organów Państwowej Inspekcji Sanitarnej, urzędów skarbowych i inspektorów kontroli oraz funkcjonariuszy Straży Granicznej.
Orzeczenie pozbawienia praw publicznych powoduje brak możliwości pełnienia funkcji w organach oraz instytucjach państwowych i samorządu terytorialnego, takich jak Rada Ministrów, Kancelaria Prezydenta RP, ministerstwa, urzędy wojewódzkie, urzędy skarbowe czy urzędy statystyczne.
Pozbawienie praw publicznych obejmuje ponadto utratę posiadania stopnia wojskowego i powrót do stopnia szeregowego. Pozbawienie praw publicznych orzeka się w latach od roku do lat 10. Stan, w którym skazany pozostaje zdegradowany, utrzymuje się przez okres, na który orzeczono pozbawienie praw publicznych.
W związku z tym, w czasie trwania pozbawienia praw nie jest możliwe uzyskanie stopnia wyższego.
Dodatkowe dolegliwości związane z utratą praw publicznych to utrata orderów i odznaczeń oraz utrata zdolności do ich uzyskania w czasie trwania tego środka karnego. Orzeczenie pozbawienia praw publicznych nie powoduje utraty odznaczeń czy orderów nadanych za granicą.
Pozbawienie praw publicznych nie obejmuje natomiast utraty czynnego i biernego prawa wyborczego do organów organizacji niemających charakteru władzy publicznej, takich jak stowarzyszenia, partie polityczne, spółdzielnie, związki zawodowe, fundacje.
Przesłanki orzeczenia pozbawienia praw publicznych:
- skazanie sprawcy na karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat;
- popełnienie przestępstwa w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie.
Motywacja zasługująca na szczególne potępienie
Kwestię motywacji, w wyniku której sprawca dopuścił się przestępstwa, ustawodawca pozostawia do uznania sądu. Ocena motywu musi łączyć się ze szczególnymi okolicznościami konkretnego przestępstwa.
Wskazuje się, że motywy zachowania się sprawcy są w sposób rażący sprzeczne z wartościami akceptowanymi przez określoną grupę społeczną.
W orzecznictwie aprobatę zyskał pogląd, że motywacja zasługująca na szczególne potępienie to motywacja, która w rozumieniu powszechnym jest jaskrawo naganna. Wywołuje ona silne reakcje repulsywne w społeczeństwie, takie jak oburzenie, potępienie, gniew. Oznacza bowiem działanie z motywów zasługujących na napiętnowanie, ocenianych wyjątkowo negatywnie (wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 27 września 1999 r., sygn. akt II AKa 12/99).
Charakter względny i bezwzględny
Pozbawienie praw publicznych może mieć charakter względny w przypadku praw wynikających z przynależności obywatela do społeczeństwa, które skazany automatycznie odzyskuje, po upływie okresu, na który orzeczono pozbawienie praw. Do tej grupy zalicza się prawa wyborcze i prawo do udziału w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości.
Pozbawienie praw publicznych może przybrać postać bezwzględną, których utrata ma charakter ostateczny. Są to prawa przyznawane obywatelowi indywidualnie. Chodzi więc o prawo do pełnienia funkcji w organach i instytucjach państwowych, samorządu terytorialnego lub zawodowego, posiadany stopień wojskowy, ordery, odznaczenia u tytuły honorowe. Nie są one przywracane, ale uzyskuje się możliwość do zdobycia ich na nowo.