Środki zapobiegawcze to środki przymusu, których celem jest prawidłowe zabezpieczenie toku postępowania, a wyjątkowo stosuje się je celu zapobiegnięcia popełnieniu nowego, ciężkiego przestępstwa przez oskarżonego.
Decyzję w przedmiocie zastosowania środka zapobiegawczego wydaje prokurator lub sąd. Stosowanie tymczasowego aresztowania należy tylko do kompetencji sądu, w postępowaniu przygotowawczym następuje na wniosek prokuratora.
Środki zapobiegawcze dzielą się na:
- środki izolacyjne
Środkiem izolacyjnym jest wyłącznie tymczasowe aresztowanie.
- środki nieizolacyjne
Wśród środków nieizolacyjnych wyróżniamy: poręczenie majątkowe, poręczenie społeczne, poręczenie indywidualne (poręczenie osoby godnej zaufania), dozór Policji, nakaz opuszczenia lokalu, zawieszenie w czynnościach, zakaz opuszczania kraju.
Pozytywne i negatywne przesłanki stosowania
Przesłanki stosowania środków zapobiegawczych:
- zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania
Przesłanka stosowania środka zapobiegawczego w postaci zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania obejmuje zarówno postępowanie przygotowawcze, jak i jurysdykcyjne.
- w celu zapobiegnięcia nowego, ciężkiego przestępstwa przez oskarżonego
Jest to przesłanka, która powinna być stosowana wyjątkowo.
- gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo
Ocena ta musi opierać się na prawidłowej ilości zebranych dowodów, które uzasadniają popełnienie przestępstwa przez oskarżonego. Jak wskazał Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z dnia 5 stycznia 2012 r., sygn. akt II AKz 13/12
Jednak analiza dowodów w aspekcie zasadności i konieczności stosowania środków zapobiegawczych ma szczególną postać i nie wymaga przedstawienia drobiazgowej oceny poszczególnych dowodów, tak jak czynione jest to w fazie wyrokowania.
Jak wskazuje orzecznictwo do oceny materiału dowodowego w aspekcie istnienia prawdopodobieństwa, mają prawo także strony postępowania oraz ich przedstawiciele procesowi. Sąd Apelacyjny w Katowicach w postanowieniu z dnia 18 kwietnia 2007 r., sygn. akt II AKz 239/07 wskazał, że:
Jeśli zarzucają oni niedopełnienie obowiązku sprawdzenia istnienia prawdopodobieństwa, powinni wykazać lub co najmniej uprawdopodobnić, jakie są podstawy takiego zarzutu.
Kiedy nie ma potrzeby weryfikowania dowodowej podstawy?
- skazanie oskarżonego nieprawomocnym wyrokiem zwalnia sąd od powinności wykazywania w postanowieniu co do tymczasowego aresztowania prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 10 marca 2003 r., sygn. akt II AKz 473/03);
- fakt wydania europejskiego nakazu aresztowania (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach dnia 18 lipca 2007 r., sygn. akt II AKz 478/07).
Wśród przesłanek negatywnych, czyli sytuacji, gdy organ procesowy nie może zastosować środków zapobiegawczych, można wskazać:
- nie zachodzi prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa;
- w sprawach o wykroczenia.
Postanowienie o przedstawieniu zarzutów i przesłuchanie
Środki zapobiegawcze można stosować po uprzednim wydaniu postanowienia o przedstawieniu zarzutów.
Niedopuszczalne jest ich zastosowanie w stosunku do osoby, którą co prawda przesłuchano w charakterze podejrzanego, ale przedstawiono jej zarzuty jedynie ustnie, co ma miejsce w trakcie prowadzenia dochodzenia.
Wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów jest zatem obligatoryjne!
Przesłuchanie oskarżonego stanowi zatem warunek konieczny do zastosowania środka zapobiegawczego. Niedopełnienie tej powinności powoduje, że prawo do obrony zostaje naruszone.
Udział obrońcy i prokuratora
Dopuszczenie do udziału w przesłuchaniu obrońcy jest obowiązkowe.
Obrońcy nie trzeba go zawiadamiać o terminie przesłuchania, chyba że oskarżony o to wnosi, a nie utrudni to postępowania.
W przypadku zaś, gdy sąd stosuje środek zapobiegawczy, zawiadamia prokuratora o terminie przesłuchania.
Należy powiadomić prokuratora i obrońcę o terminie posiedzenia w przedmiocie przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania oraz w przedmiocie rozpoznania zażalenia na zastosowanie lub przedłużenie tego środka zapobiegawczego.
Zgodnie z postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 26 kwietnia 2001 r., sygn. akt II AKz 118/01
Rozpoznanie sprawy o dalsze stosowanie aresztowania bez dowodu doręczenia zawiadomienia obrońcy oskarżonego o posiedzeniu narusza prawo do obrony i jest rażącą obrazą przepisów postępowania.
Nie ma natomiast obowiązku doręczenia podejrzanemu wniosku prokuratora o przedłużeniu tymczasowego aresztowania w śledztwie.
Okres stosowania środków zapobiegawczych
Środki zapobiegawcze mogą być stosowane aż do rozpoczęcia wykonywania kary. Jednakże stosowanie tymczasowego aresztowania może mieć miejsce tylko w razie orzeczenia bezwzględnej kary pozbawienia wolności.
Wydanie wyroku uniewinniającego wymaga uchylenia środków zapobiegawczych, stwierdzenie niewinności oskarżonego pozbawia ich stosowania podstawy faktycznej i celu.