Jedynym izolacyjnym środkiem zapobiegawczym jest tymczasowe aresztowanie.
Podstawy stosowania tymczasowego aresztowania
Jedną z podstaw procesowych stosowania tymczasowego aresztowania oraz pozostałych środków zapobiegawczych jest uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego, zwłaszcza gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu.
Zgodnie z orzecznictwem ukrywanie się to unikanie kontaktu z organem procesowym, w wyniku czego oskarżony nie stawia się na wezwania i nie można się z nim skontaktować z powodu nieznajomości adresu miejsca pobytu, świadomie przez niego wywołanej.
Z kolei ucieczka to wydalenie się oskarżonego z miejsca pobytu znanego organowi procesowemu bez podawania adresu i bez zamiaru rychłego powrotu.
Stałe miejsce pobytu nie jest tożsame z pojęciem stałego miejsca zamieszkania. Oskarżony ma obowiązek podania organom ścigania swojego miejsca zamieszkania oraz informować każdorazowo o zmianie miejsca zamieszkania lub pobytu, jeżeli trwa dłużej niż 7 dni.
Okoliczności uzasadniające zastosowanie tymczasowego aresztowania ze względu na obawę ucieczki bądź ukrycia się:
- posługiwanie się fałszywym dokumentem przy przekraczaniu granicy;
- poszukiwanie listem gończym;
- podejrzany został ujęty w trakcie pościgu po ucieczce z miejsca zdarzenia.
Kolejną podstawą procesową jest istnienie obawy, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie.
W przypadku sprawców działajacych w zorganizowanej grupie przestępczej izolacja jest konieczna, aby zapobiec matactwu, które w przypadku osób podejrzanych o kierowanie zorganizowaną grupą przestępczą jest bardzo realne z uwagi na podporządkowanie sobie innych członków grupy oraz możliwość kierowania nimi w sposób dowolny także na użytek procesu.
Następną uzasadnioną podstawą zastosowania tymczasowego aresztowania jest zagrożenie surową karą– gdy oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat oraz w sytuacji, gdy sprawca został skazany przez sąd I instancji na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą (tzw. areszt międzyinstancyjny).
Kolejno w postępowaniu karny istnieje tzw. aresztowanie prewencyjne, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.
Negatywne przesłanki tymczasowego aresztowania
W orzecznictwie zgodnie wskazuje się, że niedopuszczalne jest stosowanie tymczasowego aresztowania, by przełamać wolę oskarżonych negujących zarzuty im stawiane, aby uzyskać przyznanie, w celu przełamania zakazu samooskarżenia.
Jeżeli pozbawienie oskarżonego wolności spowodowałoby dla jego życia lub zdrowia poważne niebezpieczeństwo, organ procesowy winien odstąpić od zastosowania tymczasowego aresztowania.
Zastosowanie tej przesłanki zależy od oceny lekarskiej, przed podjęciem decyzji o uchyleniu tymczasowego aresztowania należy rozważyć możliwość wykonania tego środka w odpowiednim zakładzie leczniczym służby więziennej albo innym tzw. wolnościowym zakładzie.
Jednakże jak wskazał Sąd Apelacyjny w Krakowie w postanowieniu z dnia 15 maja 1996 r., sygn. akt II AKz 203/96
Nie można uznać, że wystąpiła wskazana przesłanka, jeśli zagrożenie dla życia (zdrowia) wynika z zachowania aresztowanego: samouszkodzenia, demonstracyjnych prób samobójczych itp., a więzienna służba zdrowia wszelkimi dostępnymi środkami chroni jego życie i zdrowie.
Natomiast jeżeli podczas badania połączonego z obserwacją tymczasowo aresztowanego biegli stwierdzili chorobę psychiczną uniemożliwiającą mu udział w toczącym się postępowaniu, należy umieścić oskarżonego w szpitalu psychiatrycznym celem podjęcia leczenia.
Zły stan zdrowia nie jest przesłanką negatywną zastosowania tymczasowego aresztowania, jednakże jak wskazał Sąd Apelacyjny w Krakowie w postanowieniu z dnia 12 listopada 2009 r., sygn. akt II AKz 475/09
Jeśli jednak więzienna służba zdrowia nie ma oddziału szpitalnego, który mógłby oskarżonemu zapewnić leczenie ze schorzenia i nie ma też możliwości transportowania go na zaplanowane zabiegi do odpowiedniego instytutu publicznej służby zdrowia, to skutkuje to uchyleniem tymczasowego aresztowania.
Tymczasowego aresztowania nie stosuje się także, jeżeli pozbawienie oskarżonego wolności pociągnęłoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny.
Nie mogą być to mniej doniosłe trudności bytowe i emocjonalne. Nie spełnia przesłanek brak możliwości kontynuowania nauki przez oskarżonego czy posiadanie zaległości alimentacyjnych, czy czynszowych przez oskarżonego.
Niedopuszczalnym jest stosowanie tymczasowego aresztowania, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo, że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia.
W kodeksie postępowania karnego występuje również zakaz stosowania tymczasowego aresztowania, ze względu na fakt popełnienia przestępstwa zagrożonego ustawowo karą nieprzekraczającą roku pozbawienia wolności.
Zakaz ten dotyczy również przestępstwa zagrożonego tylko karą ograniczenia wolności lub grzywny.
Nie stosuje się tych ograniczeń, gdy oskarżony ukrywa się, uporczywie nie stawia się na wezwania lub w inny bezprawny sposób utrudnia postępowanie albo nie można ustalić jego tożsamości.
Stosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania
Podstawę orzeczenia o zastosowaniu lub przedłużeniu tymczasowego aresztowania mogą stanowić ustalenia poczynione na podstawie:
- dowodów jawnych dla oskarżonego i jego obrońcy,
- dowodów z zeznań świadków,
- sąd uwzględnia również z urzędu okoliczności, których prokurator nie ujawnił, po ujawnieniu na posiedzeniu, jeżeli są one korzystne dla oskarżonego.
W razie złożenia w toku postępowania przygotowawczego wniosku o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego aresztowania podejrzanemu i jego obrońcy udostępnia się niezwłocznie akta sprawy w części zawierającej treść dowodów dołączonych do wniosku.
Jeżeli nie ujawniono oskarżonemu i jego obrońcy zawartych w aktach dowodów to okoliczności w nich zawarte nie mogą być podstawą faktyczną decyzji w przedmiocie zastosowania tymczasowego aresztowania.
Zeznania świadka
Wyjątek co do udostępnienia dokumentów stanowią dowody z zeznań świadka, gdy zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia albo wolności świadka albo osoby dla niego najbliższej.
W takim wypadku prokurator dołącza zeznania do wniosku, ale nie udostępnia ich oskarżonemu i jego obrońcy.
Przedłużenie tymczasowego aresztowania
Z wnioskiem o przedłużenie tymczasowego aresztowania należy wystąpić najpóźniej na 14 dni przed upływem terminu. Do wniosku dołącza się akta sprawy.
Spóźnione złożenie wniosku może spowodować zwolnienie aresztowanego.
Natomiast przedwczesne złożenie wniosku o przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania stanowi podstawę do pozostawienia go bez rozpoznania.
Wniosek prokuratora
Wniosek prokuratora o zastosowanie tymczasowego aresztowania powinien zawierać:
- dowody wskazujące na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo,
- okoliczności przemawiające za istnieniem zagrożeń dla prawidłowego toku postępowania lub możliwości popełnienia przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa,
- określoną podstawę stosowania tego środka zapobiegawczego i konieczność jego stosowania.
Powyższe okoliczności powinny być poparte dowodami, ważne żeby były dowodami legalnymi.
Wniosek może być cofnięty do czasu rozpoznania go przez sąd. Cofnięcie wniosku jest dla sądu wiążące.
Zasada minimalizacji i proporcjonalności
W myśl zasady minimalizacji i proporcjonalności środków zapobiegawczych tymczasowego aresztowania nie stosuje się, jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy.
Zgodnie z orzecznictwem środki zapobiegawcze powinny być wykorzystywane przez organ procesowy w sposób adekwatny do istniejącego zagrożenia dla prawidłowego toku procesu.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 31 lipca 2015 r., sygn. akt WZ 11/15
Nie przemawia za zastosowaniem tymczasowego aresztowania wielość zarzutów przedstawionych podejrzanemu.
Jeżeli wystarczające jest zastosowanie nieizolacyjnych środków zapobiegawczych, jest to negatywna przesłanka stosowania tymczasowego aresztowania.
Z kolei, jeśli w czasie stosowania tymczasowego aresztowania przestały istnieć przesłanki jego zastosowania, to organ procesowy powinien, jeśli są podstawy, niezwłocznie zmienić je na inny środek zapobiegawczy.
Tymczasowe aresztowanie warunkowe
Nie ma możliwości kumulacji środków zapobiegawczych i stosowania wobec tego samego oskarżonego środka izolacyjnego i nieizolacyjnego.
Jednakże tymczasowe aresztowanie warunkowe przewiduje niejako zastosowanie obu środków wobec tego samego oskarżonego w jednym czasie. Stosując tymczasowe aresztowanie, sąd może zastrzec, że środek ten ulegnie zmianie pod warunkiem złożenia, nie później niż w wyznaczonym terminie, określonego poręczenia majątkowego. Na uzasadniony wniosek oskarżonego lub jego obrońcy, sąd może przedłużyć termin złożenia poręczenia.
Sąd stosując łącznie tymczasowe aresztowanie i poręczenie majątkowe wskazuje termin, do którego poręczenie ma być złożone. W momencie złożenia poręczenia postanowienie o tymczasowym aresztowaniu traci moc. Niezłożenie poręczenia w terminie powoduje przekształcenie tymczasowego aresztowania warunkowego w bezwarunkowe.
Prokurator może się sprzeciwić zmianie środka zapobiegawczego najpóźniej na posiedzeniu po ogłoszeniu postanowienia. I wtedy postanowienie to, w zakresie dotyczącym zmiany tymczasowego aresztowania na poręczenie majątkowe staje się wykonalne z dniem uprawomocnienia.
Brak zgody powoduje niemożność zwolnienia oskarżonego z aresztu śledczego bezpośrednio po złożeniu poręczenia. Staje się to możliwe dopiero po uzyskaniu przez postanowienie sądu waloru prawomocności.
Zwolnienie tymczasowo aresztowanego
Sąd ma obowiązek niezwłocznego zwolnienia tymczasowo aresztowanego w razie jego:
- uniewinnienia,
- umorzenia lub warunkowego umorzenia postępowania,
- warunkowego zawieszenia kary,
- wymierzenia kary pozbawienia wolności odpowiadającej co najwyżej okresowi tymczasowego aresztowania,
- skazania na karę łagodniejszą niż kara pozbawienia wolności,
- odstąpienia od wymierzenia kary.
Ustanie tymczasowego aresztowania
Tymczasowe aresztowanie ustaje dopiero z wydaniem nakazu przyjęcia do odbycia kary pozbawienia wolności.
Ustanie tymczasowego aresztowania nie powoduje prawomocności wyroku.
Kto wydaje postanowienie?
Decyzja w przedmiocie zastosowania wskazanego środka zapobiegawczego należy do wyłącznej kompetencji sądu, który ją wydaje w formie postanowienia.
Sąd rejonowy podejmuję decyzję w przedmiocie zastosowania tymczasowego aresztowania bez względu na to, przed jakim sądem właściwym rzeczowo będzie się toczyć postępowanie.
Sąd wydaje postanowienie na posiedzeniu w składzie jednoosobowym. Istnieje możliwość wydania tego postanowienia w składzie trzech sędziów w razie szczególnej zawiłości sprawy lub jej wagi, na zarządzenie prezesa sądu.
W przypadku postępowania przygotowawczego decyzję wydaje sąd rejonowy, w którym okręgu prowadzi się postępowanie, na wniosek prokuratora.
Po wniesieniu aktu oskarżenia tymczasowe aresztowanie stosuje sąd, przed którym sprawa się toczy. Uprawnienie do stosowania tego środka izolacyjnego ma również sąd odwoławczy na skutek zażalenia, w sytuacji, gdy:
- sąd rejonowy odmówi zastosowania tymczasowego aresztowania,
- w wypadku wydania orzeczenia kończącego sprawę i przekazania sprawy do sądu II instancji.
Nie wyklucza się stosowania tego środka zapobiegawczego w postępowaniu kasacyjnym i wznowieniowym.
Sąd może odmówić zastosowania tego środka izolacyjnego oraz zastosować inny środek zapobiegawczy, albo zmienić czas trwania tymczasowego aresztowania na krótszy czas, niż ten o który wnioskował prokurator.
Sąd może także odstąpić od przymusowego doprowadzenia podejrzanego i udział podejrzanego może mieć miejsce przy wykorzystaniu urządzeń technicznych, umożliwiających składanie wyjaśnień i przeprowadzenie posiedzenia na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem dźwięku i obrazu.
Treść postanowienia
Postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania powinno zawierać:
- osobę;
- zarzucany czyn;
- kwalifikację prawną czynu;
- podstawę prawną zastosowania środka zapobiegawczego;
- czas trwania (dokładna data, do kiedy ma trwać tymczasowe aresztowanie).
Sąd ma obowiązek wskazać, dlaczego nie uznaje za wystarczające stosowanie innego, łagodniejszego środka zapobiegawczego niż tymczasowe aresztowanie.
Nie określa się czasu trwania tymczasowego aresztowania ani terminu jego zakończenia w przypadku stosowania aresztu ekstradycyjnego oraz w przypadku wydania postanowienia o tymczasowym aresztowaniu osoby poprzedzającym wystąpienie z europejskim nakazem aresztowania do organu sądowego innego państwa Unii Europejskiej.
Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Katowicach w postanowieniu z dnia 14 listopada 2001 r., sygn. akt II AKz 61/07
Czas trwania tymczasowego aresztowania osoby, wobec której wydano postanowienie o przekazaniu, jest wyznaczony zakresem czynności potrzebnych do realizacji tego postanowienia i terminem jego wykonania.
Postanowienie zawsze należy doręczyć oskarżonemu.
Obowiązek zawiadomienia
O zastosowaniu tymczasowego aresztowania sąd jest zobowiązany zawiadomić:
- osobę najbliższą dla oskarżonego lub inną osobę przez niego wskazaną
Zawiadomienie osoby najbliższej dla oskarżonego powinno nastąpić bezzwłocznie. Na wniosek oskarżonego może zostać powiadomiona inna osoba zamiast tej wskazanej albo obok osoby wskazanej. Oskarżony ma prawo wyboru osoby, którą należy zawiadomić.
- pracodawcę, szkołe lub uczelnie, w której oskarżony się uczy lub studiuje, a w stosunku do żołnierza- jego dowódcę
- sąd opiekuńczy, jeżeli zachodzi potrzeba zaopiekowania się dziećmi aresztowanego
- organ opieki społecznej, jeżeli zachodzi potrzeba roztoczenia opieki nad osobą niedołężną lub chorą, którą aresztowany się opiekował.
Sąd stosując tymczasowe aresztowanie dodatkowo ma obowiązek przedsięwziąć czynności niezbędne do ochrony mienia i mieszkania aresztowanego.
Jeżeli sąd nie dopełni powyższego obowiązku, a oskarżony poniesie szkodę to Skarb Państwa jest obowiązany do jej naprawienia. Na podstawie przepisów prawa cywilnego Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną za niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej.
Okres stosowania tymczasowego aresztowania
Tymczasowe aresztowanie jako jedyny z izolacyjnych środków zapobiegawczych określa termin jego zastosowania. Kodeks karny określa zarówno dolną, jak i górną granicę jego stosowania, jednakże w odpowiednich okolicznościach terminy stosowania tymczasowego aresztowania mogą być przedłużane na mocy postanowienia właściwego sądu.
Podstawowy termin stosowania tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym to okres maksymalnie 3 miesięcy.
Jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy nie można było zakończyć postępowania przygotowawczego w terminie do 3 miesięcy, na wniosek prokuratora sąd I instancji właściwy do rozpoznania sprawy, gdy zachodzi taka potrzeba, może przedłużyć tymczasowe aresztowanie na okres, który łącznie nie może przekroczyć 12 miesięcy.
Sąd Apelacyjny w Lublinie (postanowienie z dnia 6 października 1999 r., sygn. akt II Acz 240/99) wyjaśnił
„Szczególne okoliczności sprawy” powodujące niemożność ukończenia postępowania przygotowawczego w terminie, to wszelkie obiektywnie występujące przeszkody natury faktycznej, dowodowej i proceduralnej, tamujące przebieg postępowania przygotowawczego, których usunięcie nie było możliwe w terminie.
Łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania od chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd I instancji nie może przekroczyć 2 lat.
Jeżeli zachodzi potrzeba stosowania tymczasowego aresztowania po wydaniu pierwszego wyroku przez sąd I instancji, każdorazowe jego przedłużenie może następować na okres nie dłuższy niż 6 miesięcy.
Do łącznego czasu trwania tymczasowego aresztowania nie można zaliczyć okresu pozbawienia wolności, zatrzymania, tymczasowego aresztowania stosowanego w państwie wykonania Europejskiego Nakazu Aresztowania. Natomiast nie ulega wątpliwości, że okresy te podlegają zaliczeniu na poczet orzeczonej kary pozbawienia wolności.
Przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania ponad powyższy okres może mieć miejsce wyłącznie wówczas, gdy zachodzi co najmniej jedna z następujących sytuacji:
- doszło do zawieszenia postępowania z powodu długotrwałej przeszkody uniemożliwiającej prowadzenie postępowania,
- prowadzone są czynności zmierzające do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości oskarżonego,
- wykonanie czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości,
- wykonanie czynności dowodowych poza granicami kraju,
- celowe przewlekanie postępowania przez oskarżonego.
Przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania na okres oznaczony, przekraczający termin może dokonać sąd apelacyjny, w którego okręgu prowadzi się postępowanie, na wniosek sądu, przed którym sprawa się toczy, a w postępowaniu przygotowawczym na wniosek prokuratora bezpośrednio przełożonego wobec prokuratora nadzorującego śledztwo.
Zapraszamy do zapoznania się z artykułem o środkach zapobiegawczych: https://3kancelarie.pl/inspirowane–zyciem/srodki-zapobiegawcze/