Pozbawienie władzy rodzicielskiej

Pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej jest najdalej idącym środkiem ingerencji, którą stosuje sąd opiekuńczy po spełnieniu jednej z przesłanek takich jak trwała przeszkoda, nadużywanie władzy rodzicielskiej, rażące zaniedbywanie obowiązków rodzica względem dziecka czy niewykorzystanie udzielonej pomocy.

Kiedy można rodziców pozbawić władzy rodzicielskiej?

Art. 111 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przewiduje następujące przyczyny pozbawienia władzy rodzicielskiej:

• niemożność wykonywania władzy rodzicielskiej z powodu trwałej przeszkody;
• nadużywanie władzy rodzicielskiej;
• rażące zaniedbywanie przez rodzica obowiązków względem dziecka;
• niewykorzystanie przez rodziców udzielonej im pomocy przez umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej, w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem.

Warto tutaj zauważyć, że pozbawienie władzy rodzicielskiej nie ma charakteru generalnego i może być orzeczone tylko co do jednego dziecka. I to w sytuacji, kiedy w stosunku do tego dziecka wystąpi którakolwiek z wyżej wymienionych przyczyn.

Przykład: Rodzice, którzy posiadają 3 córki w wieku 4, 6 i 10 lat. Rażąco zaniedbują obowiązki względem nich. Dziewczynki chodzą głodne, zaniedbane, kiedy rodzice biorą udział w libacjach alkoholowych nie interesując się ich losem. 

W tym przypadku co do każdej z nich konieczne będzie zbadanie przyczyn, które stanowią podstawę do pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej.

Zaniedbywanie obowiązków rodzicielskich

W granicach przesłanki zaniedbywania obowiązków rodzicielskich można wyróżnić dwie kategorie tych naruszeń:

• patologia społeczna
• brak zainteresowania

Patologia społeczna

W sprawach o pozbawienie władzy rodzicielskiej patologia będzie przejawiała się:

• narkomanią,
• nadużywaniem alkoholu,
• utrzymywaniem się z przestępczego procederu itp.

Skutkiem powyższych zachowań jest:

• pozostawianie małoletnich bez opieki,
• brak troski o edukację dziecka,
• niezapewnienie dziecku zaspokojenia elementarnych potrzeb takich jak wyżywienie, odzież, higiena,
• wychowywanie dziecka w warunkach urągających wszelkim standardom mieszkaniowym (brak ciepłej wody, brak ogrzewania zimą, nieleczenie dziecka),
• niedbanie o potrzeby duchowe, emocjonalne, uczuciowe dziecka.

Przykład: matka 6 letniej Patrycji mieszka wraz ze swoim konkubentem. W domu odbywają się często libacje alkoholowe w których uczestniczy wiele osób. Mieszkanie jest całe zadymione od dymu palonych w nim papierosów. Matka nie interesuje się córką, która często chodzi głodna, niedożywiona. Nie uczęszcza do żadnego przedszkola, nie jest zapisana do szkoły. Kiedy kobieta wpada w ciągi alkoholowe, Patrycja nie ma z nią wtedy żadnego kontaktu. 

Brak zainteresowania

Brak zainteresowania w sprawach o pozbawienie władzy rodzicielskiej przejawiał się będzie:

• niealimentacją,
• nieutrzymywaniem z dzieckiem kontaktów,
• brakiem zainteresowania sprawami dziecka,
• nieuczestniczeniem w ważnych dla dziecka i jego prawidłowego rozwoju wydarzeniach.

Skutkiem powyższych działań jest zanik więzi uczuciowych i emocjonalnych.

Istotne będzie zbadanie przyczyny takich zachowań – w szczególności nieutrzymywaniem z dzieckiem kontaktów, brakiem zainteresowania sprawami dziecka. Jedynie rażące zaniedbania mogą prowadzić do pozbawienia władzy rodzicielskiej. Oznacza to, że zaniedbania muszą być albo poważne albo uporczywe, nacechowane złośliwością, złą wolą.

Przykład: Ojciec przez wiele lat nie odwiedza córki. Ogranicza się do płacenia alimentów.

Teoretycznie w podanym przykładzie mamy spełnioną przesłankę rażącego niedopełnienia obowiązków rodzicielskich, ale z drugiej strony należy zbadać przyczynę takiego stanu faktycznego.

W podanym przypadku przyczyną była postawa matki, która zawarła nowy związek małżeński oraz utrudniała ojcu kontakty z córką, dążąc do przysposobienia dziewczynki przez jej męża. Nie można w tym przypadku uznać, że zaniedbania ojca były rażące i nie ma tutaj podstaw do pozbawienia go władzy rodzicielskiej.

Nadużywanie władzy rodzicielskiej

Nadużywanie władzy rodzicielskiej najczęściej związane jest z przemocą fizyczną rodzica wobec dziecka. Przemoc, w modelu rodziny opartym na bezwzględnym posłuszeństwie dzieci wobec rodziców, mimo wprowadzenia art. 96(1) krio, który zakazuje stosowania kar cielesnych wobec dzieci, nadal jest powszechna.

Innym przykładem nadużycia władzy rodzicielskiej jest alienacja rodzicielska. Co to takiego jest? Jest to pozbawienie przez jednego z rodziców dziecka kontaktu z drugim rodzicem i dążenie do wyeliminowania drugiego rodzica z życia dziecka.

Przykład 1: Rodzice 4 letniego Bartka rozstają się. Mama Bartka czuje się głęboko zraniona rozstaniem. Wiedząc, że chłopiec jest dla taty całym światem postanawia, że w ramach zemsty odbierze ojcu jedyne na czym mu zależy czyli Bartka. Zaczyna manipulować strachem i lękami dziecka, stosować szantaż emocjonalny, utrudnia kontakty z ojcem oraz podejmuje inne negatywne działania, które mają na celu wyeliminowanie ojca z życia dziecka. Mimo pozytywnej relacji, którą Bartek miał z ojcem, po rozstaniu mama zaczyna indukować chłopcu negatywne emocje, postawy i przekonania wobec ojca. Prowadzi to z czasem do rozluźnienia więzi pomiędzy Bartkiem a ojcem, a z czasem do całkowitego zaniku tych więzi oraz niechęci do realizacji jakichkolwiek kontaktów.

Przykład 2: Tata 6 letniej Łucji, 9 letniej Kasi i 11 letniego Marcina wyjeżdża razem z Łucją na wakacje. Tam pojawia się atrakcyjna oferta pracy i tata postanawia ułożyć sobie życie w tym kraju (Francja). Wbrew woli mamy oraz całej rodziny postanawia, że Łucja zostanie wraz z nim. Pozbawia ją tym samym naturalnego środowiska rodzinnego i bezpośredniej opieki mamy, jak również możliwości wychowywania się wspólnie z małoletnim rodzeństwem.

Trwała przeszkoda

W kontekście pozbawienia władzy rodzicielskiej trwała przeszkoda to różnego rodzaju okoliczności, które będą trwały długo, bądź których trwania nie można z góry przewidzieć.

Najczęściej będzie to choroba psychiczna, która uniemożliwia wychowywanie dziecka, kierowanie nim, podejmowanie jakichkolwiek decyzji w sprawie dziecka.

Będzie to również skazanie jednego z rodziców na karę pozbawienia wolności. W trakcie pobytu w więzieniu czy areszcie wykonywanie władzy rodzicielskiej jest w sposób naturalny niemożliwe.

Niewykorzystanie udzielonej pomocy

Biorąc pod uwagę to, co za chwilę napiszę punkt ten może być trochę mylący.

Na czym polega niewykorzystanie udzielonej pomocy? O jaką pomoc chodzi?

Najprościej mówiąc chodzi o niewykazywanie zainteresowania dzieckiem, które zostało odebrane rodzicom i umieszczone w pieczy zastępczej.

Gdzie tu jest ta pomoc?

Założenie jest takie, że dziecko nie trafia do pieczy zastępczej, aby ukarać rodziców za niewłaściwe wykonywanie władzy rodzicielskiej, lecz po to, by im pomóc w dokonaniu odpowiednich zmian w środowisku rodzinnym, by dziecko mogło jak najszybciej wrócić do rodziców.

Dziecko ma prawo do życia w rodzinie – jest to jedno z jego fundamentalnych praw.

Jeżeli rodzice po umieszczeniu dziecka w takiej pieczy nie interesują się nim, nie odwiedzają go, aby zagwarantować dziecku to fundamentalne prawo istnieje możliwość pozbawienia takich rodziców władzy rodzicielskiej oraz umożliwienie przysposobienia (adopcji) dziecka, a tym samym zagwarantowanie mu właściwego rozwoju.

Dobro dziecka – podstawowe kryterium

W sprawach o pozbawienie władzy rodzicielskiej dobro dziecka jest najważniejsze. Oznacza to, że nawet jeżeli spełnione zostaną przesłanki pozbawienia władzy rodzicielskiej, sąd może nie pozbawić rodzica władzy rodzicielskiej jeżeli będzie to sprzeczne z dobrem dziecka.

Przykład: Rodzice Pauliny i Mateusza rozstają się. Dzieci zostają przy matce. Ojciec przestaje się nimi interesować. Przez 3 lata nie płaci alimentów ani nie kontaktuje się z dziećmi. Mimo rażącego zaniedbywania swoich obowiązków rodzicielskich dzieci nie żywiły do ojca negatywnych uczuć. W trakcie sprawy o pozbawienie władzy rodzicielskiej ojciec starał się odbudować relacje z dziećmi oraz spłacić zaległe alimenty.

Na powyższym przykładzie widać, że celem postępowania o pozbawienie władzy rodzicielskiej nie jest represja czy negatywna ocena zachowań rodziców, lecz zabezpieczenie dziecka przed ujemnymi konsekwencjami niewłaściwego zachowania rodziców względem dzieci.

Jak wygląda postępowanie?

Kto może założyć sprawę o pozbawienie władzy rodzicielskiej?

Sprawę o pozbawienie władzy rodzicielskiej może założyć:

• jeden rodzic przeciwko drugiemu;
• sąd z urzędu;
• prokurator.

Jak przebiega postępowanie?

Przebieg postępowania zależy od tego, kto je inicjuje.

Postępowanie wszczynane z urzędu toczy się najczęściej jako wynik innych spraw, które toczą się w sądzie opiekuńczym z udziałem rodziców.

W pozostałych przypadkach najczęściej jeden z rodziców bądź (rzadziej) prokurator składa do sądu wniosek o wszczęcie postępowania.

Dalszy przebieg postępowania w teorii powinien realizować zasadę szybkości postępowania. W praktyce z uwagi na doniosłość tego postępowania, a w szczególności jego skutki, jak również konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego takiego jak np. wysłuchanie dziecka, z tą szybkością bywa różnie.

Zgodnie z Konwencją o prawach dziecka z 20 listopada 1989 r. wysłuchanie dziecka jest obowiązkiem procesowym sądu w każdej sprawie dotyczącej dziecka, którego stan rozwoju psychofizycznego na to pozwala.

Najczęściej odbywa się to poza salą sądową – przed kuratorem, biegłym psychologiem czy w ośrodku opiniodawczych specjalistów sądowych (kiedyś RODK, dziś OZSS, inaczej przed zespołem biegłych sądowych z zakresu psychologii, czasem również innych specjalności jak psychiatria).

Jak może się zakończyć sprawa o pozbawienie władzy rodzicielskiej?

Sprawy o pozbawienie władzy rodzicielskiej mogą zakończyć się wydaniem postanowienia o:

• pozbawieniu władzy rodzicielskiej rodzica/rodziców;
• oddaleniu wniosku;
• stwierdzeniu braku podstaw do pozbawienia władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców;
• ograniczeniu władzy rodzicielskiej jednego z rodziców oraz wydaniu przewidzianych w art. 109 krio zarządzeń opiekuńczych*.

* Jakie zarządzenia opiekuńcze może wydać sąd opiekuńczy?

1. zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania, w szczególności do pracy z asystentem rodziny, realizowania innych form pracy z rodziną, skierować małoletniego do placówki wsparcia dziennego, określonych przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej lub skierować rodziców do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń;
2. określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun;
3. poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego;
4. skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi;
5. zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej albo powierzyć tymczasowo pełnienie funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie, niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych, w zakresie niezbędnych szkoleń, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej albo zarządzić umieszczenie małoletniego w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym lub w zakładzie rehabilitacji leczniczej;
6. może także powierzyć zarząd majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi.

Czy można skarżyć postanowienie o pozbawieniu władzy rodzicielskiej?

Na postanowienie o pozbawieniu władzy rodzicielskiej przysługuje apelacja do sądu drugiej instancji. Zarówno rodzicowi, który został pozbawiony władzy rodzicielskiej jak i rodzicowi, który zainicjował postępowanie, które zakończyło się oddaleniem wniosku bądź innym rozstrzygnięciem, z którym się nie zgadza.

Skutki prawomocnego pozbawienia władzy rodzicielskiej

Władza rodzicielska to prawa i obowiązki rodziców względem dziecka. Obejmuje całokształt spraw dziecka, pieczę nad nim, zarząd jego majątkiem, jego reprezentacja.

Pozbawienie rodzica władzy rodzicielskiej oznacza pozbawienie tych praw oraz obowiązków. Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie obowiązki i prawa wchodzą w zakres władzy rodzicielskiej. Obowiązek alimentacyjny czy prawo do kontaktów nie są elementami władzy rodzicielskiej i obciążają (alimenty) bądź uprawniają (kontakty) niezależnie od władzy rodzicielskiej.

Warto wiedzieć, że pozbawienie władzy rodzicielskiej nie jest nieodwracalne i jeżeli ustanie przyczyna, która uzasadniała zastosowanie tak daleko idącego rozwiązania, to można tę władzę przywrócić. ALE! Istnieje wyjątek – jeżeli dziecko zostanie prawomocnie przysposobione (chwila uprawomocnienia się orzeczenia o adopcji dziecka) – wygasają wszystkie prawa i obowiązki rodzica i dziecka wynikające z rodzicielstwa.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej a kontakty

Zdawać by się mogło, że przyczyny, które prowadzą do pozbawienia władzy rodzicielskiej są najpoważniejszymi gatunkowo. Pozbawienie władzy rodzicielskiej to najdalej idące rozwiązanie. Stosowane jest kiedy naruszenia są na tyle poważne, że zastosowanie innych środków nie jest wystarczające.

A mimo to statystycznie rodzice częściej są pozbawiani władzy rodzicielskiej niż orzekany jest zakaz kontaktów z dzieckiem.

Również w mojej praktyce dla wielu rodziców, którzy wnoszą o pozbawienie władzy rodzicielskiej drugiego z rodziców jest oczywiste, że pozbawienie władzy rodzicielskiej jest równoznaczne z pozbawieniem tego rodzica kontaktów z dzieckiem.

Zgodnie jednak z art. 113 krio,

Niezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów.

 Kontakty z dzieckiem obejmują w szczególności:

• przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu)
• bezpośrednie porozumiewanie się,
• utrzymywanie korespondencji,
• korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej.

Oznacza to, że nawet rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej ma prawo i obowiązek utrzymywać z dzieckiem kontakt. Oczywiście istnieją środki prawne, które pozwalają na wprowadzenie zakazu utrzymywania z dzieckiem kontaktów. Nie dzieje się to jednak automatycznie wskutek pozbawienia władzy rodzicielskiej.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej a alimenty

Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie wyłącza obowiązku alimentacyjnego. Mimo orzeczenia o pozbawieniu rodzica władzy rodzicielskiej, nadal ma on obowiązek łożyć na dziecko alimenty i przyczyniać się do zaspokajania jego potrzeb.