Prawa pacjenta w czasie epidemii

Zanim wirus na dobre wkroczył we wszystkie sfery naszego życia świadomość wielu Pacjentów, jak również medyków odnośnie przysługujących im praw była niewielka. Teraz wiele ograniczeń praw pacjenta tłumaczonych jest stanem epidemii. Jak to wygląda z prawnego punktu widzenia?

Prawa pacjenta szczegółowo omówiłam w przewodniku praw pacjenta. W tym artykule skupię się na tym co zmieniła epidemia.

Ograniczenie praw pacjenta

Kierownik podmiotu udzielającego świadczeń zdrowotnych lub upoważniony przez niego lekarz może ograniczyć korzystanie z praw pacjenta w przypadku wystąpienia zagrożenia epidemicznego lub ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne pacjentów, a w przypadku praw, o których mowa w art. 33 ust. 1 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku praw pacjenta także ze względu na możliwości organizacyjne podmiotu.

Czy art. 33 ust. 1 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku praw pacjenta pozbawia pacjenta praw?

Pozbawić pacjenta praw do poszanowania integralności czy prywatności może tylko ustawa. Wskazany przepis nie daje podstawy do ograniczania np. prawa pacjenta do wyrażania zgody, prawa do zyskania informacji czy dostępu do dokumentacji medycznej, jeżeli ustawodawca nie przewidział takiej możliwości w wyraźnie wskazanych okolicznościach.

Art. 31 ust. 3 Konstytucji

Artykuł 31 ust. 3 Konstytucji stanowi, że

Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiany tylko w ustawie i tylko, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. 

Prawo do świadczeń zdrowotnych, prawo do wyrażenia zgody, prawo do informacji czy prawo do poszanowania intymności i godności, mają swoje źródło w konstytucyjnym poszanowaniu godności ludzkiej, prawie do ochrony życia i zdrowia oraz prawie do ochrony życia prywatnego i rodzinnego oraz decydowania o życiu osobistym. Prawa te mają charakter praw bezwzględnych (ius cogens), skutecznych wobec wszystkich (erga omnes), ich ograniczenie zaś jest dopuszczalne jedynie w sytuacjach i na zasadach ściśle określonych w przepisach rangi ustawowej.

Jaka jest podstawa do ograniczania praw pacjenta?

Działania władz ograniczające prawa pacjentów mają podłoże głównie w ustawie z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi.

W jaki sposób prawa pacjentów zmieniły się w stanie epidemii?

Prawo dostępu do świadczeń zdrowotnych

Art. 6 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta stanowi, że

Pacjent ma prawo do świadczeń zdrowotnych odpowiadających aktualnej wiedzy medycznej, w sytuacji ograniczonych możliwości udzielenia odpowiednich świadczeń zdrowotnych, do przejrzystej, obiektywnej, opartej na kryteriach medycznych, procedury ustalającej kolejność dostępu do tych świadczeń. 

Ograniczeniem dostępności do świadczeń zdrowotnych jest już to, że powstają szpitale jednoimienne. Niektóre szpitale na podstawie odgórnych decyzji ograniczyły swoją dotychczasową działalność do udzielania świadczeń zdrowotnych tylko pacjentom chorym na COVID-19 lub z podejrzeniem koronawirusa.

Zamknięte gabinety stomatologiczne i POZ ograniczeniem dostępności do świadczeń zdrowotnych

Innym rodzajem ograniczenia dostępności świadczeń zdrowotnych są zamknięte gabinety stomatologiczne, POZ-y. 

Placówki medyczne coraz częściej korzystają z teleporad. Celem jest zmniejszenie gromadzenia się pacjentów w poczekani. W sytuacji kiedy po konsultacji telefonicznej, lekarz stwierdzi potrzebę wizyty chorego w przychodni, wizyta może się odbyć w sposób tradycyjny. Niedopuszczalne jest zamknięcie drzwi przychodni dla pacjentów, którzy wymagają osobistej porady lekarza.

Teleporada jest z jednej strony rozwiązaniem doskonałym dla wizyt nie wymagających konsultacji osobistej, badania. Z drugiej strony istnieje cienka granica sprowadzająca się do odpowiedzi na pytanie – kiedy badanie pacjenta nie jest konieczne? Sprowadzenie wizyty lekarskiej do samego wywiadu z pacjentem może w niektórych przypadkach prowadzić do błędów wskutek braku dostępu do pełnej diagnostyki.

Z tych względów, aby teleporada w miejsce tradycyjnej wizyty w przychodni nie była traktowana jako ograniczanie praw pacjenta, powinna stanowić wybór pacjenta, a nie konieczność. Uzależnienie wizyty w przychodni od odbycia rozmowy telefonicznej z lekarzem jest naruszeniem prawa pacjenta do dostępności świadczeń zdrowotnych.

Brak maseczki a odmowa pomocy medycznej

Lekarz nie może odmówić udzielenia pomocy medycznej z powodu braku maseczki lub części odzieży na twarzy pacjenta. Należy zauważyć, że podstawowe badanie wymaga zdjęcia takiej maseczki czy odzieży.

Analiza rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii nie daje podstaw do odmowy udzielenia świadczenia z takiego powodu. 

Prawo do decydowania o poddaniu się świadczeniom zdrowotnym

Zgodnie z art. 16 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta

Pacjent ma prawo do wyrażenia zgody na udzielenie określonych świadczeń zdrowotnych lub odmowy takiej zgody.

Prawo do decydowania o samym sobie nie ma charakteru absolutnego i może podlegać ograniczeniom, jeżeli przemawia za tym inna norma, a stopień tego ograniczenia pozostaje w odpowiedniej proporcji do rangi interesu, któremu ograniczenie ma służyć.

Inaczej mówiąc nasze prawo do decydowanie o sobie może ulec pewnym ograniczeniom. 

Zgodnie z art. 5 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, jeżeli przebywasz na terytorium RP, jesteś obowiązany do poddania się:

• badaniom sanitarno – epidemiologicznym,
• nadzorowi epidemiologicznemu,
• kwarantannie,
• leczeniu,
• hospitalizacji,
• izolacji,
• izolacji w warunkach domowych. 

Wyjątkiem od zasady ogólnej, że diagnozowanie i leczenie następuje za świadomą zgoda pacjenta, jest obowiązek poddania się badaniom sanitarno-epidemiologicznym (w tym również postepowaniu mającemu na celu pobranie lub dostarczenie materiału do tych badań), w sytuacji podejrzenia zakażenia. Nie można odmówić wykonania testu na koronawirusa. Pacjent ma prawo do informacji o swoim stanie zdrowia oraz podejmowanych czynnościach medycznych.

Wyjątkiem jest też obowiązek poddania się kwarantannie, izolacji bądź nadzorowi epidemiologicznemu, a także w uzasadnionych przypadkach hospitalizacji. Obowiązkom mogą podlegać osoby chore, ale także osoby zdrowe, które miały styczność z osobami chorymi na COVID-19. Obowiązkowa izolacja, kwarantanna lub nadzór epidemiologiczny mogą być stosowane wobec tej samej osoby więcej niż raz, do czasu stwierdzenia braku zagrożenia dla zdrowia lub życia ludzkiego. 

Prawo do udostępniania dokumentacji medycznej

Zgodnie z art. 23 ustawy u prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta 

Pacjent ma praw do dostępu do dokumentacji medycznej dotyczącej jego stanu zdrowia oraz udzielonych mu świadczeń zdrowotnych. 

Zgodnie z art. 27 dokumentacja medyczna jest udostępniana:

• do wglądu w miejscu udzielania świadczeń zdrowotnych;
• przez sporządzenie odpisu, kopii lub wydruku;
• przez wydanie oryginału;
• za pośrednictwem komunikacji elektronicznej;
• na informatycznym nośniku danych. 

Aktualnie placówki medyczne preferują elektroniczne udostępnianie dokumentacji medycznej. W sytuacji, gdy osoba chce uzyskać swoja dokumentację medyczną, a nie ma dostępu do komputera, może upoważnić inną osobę do otrzymania dokumentacji medycznej w formie elektronicznej. 

Prawo do obecności bliskiej osoby

Zgodnie z art. 21 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta

Na życzenie pacjenta przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych może być obecna osoba bliska. 

Zgodnie z ust. 2 ww. przepisu osoba wykonująca zawód medyczny udzielająca świadczeń zdrowotnych może odmówić obecności osoby bliskiej przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych, w przypadku istnienia prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia epidemicznego lub ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne. 

Zgodnie ze stanowiskiem Rzecznika Praw Pacjenta z 26 marca 2020 r. konieczność ograniczenia ryzyka kontaktu pacjentów z osobami z zewnątrz powinno być priorytetem. 

Porody

Możliwość porodów rodzinnych w warunkach staniu epidemii zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa, w tym rozporządzeniem Rady Ministrów w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii w Polce jest możliwe.

Nie ma zakazu porodów rodzinnych. Ostateczną decyzję o obecności osoby towarzyszącej przy porodzie powinien podjąć kierownik podmiotu udzielającego świadczenie zdrowotne, mając na uwadze względy organizacyjne, pozwalające na izolację rodzin i osób im towarzyszących od innych pacjentek. 

Prawo do kontaktu osobistego z innymi osobami

Zgodnie z art. 33 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta pacjent podmiotu leczniczego ma prawo do kontaktu osobistego, telefonicznego lub korespondencyjnego z innymi osobami. 

Natomiast zgodnie z art. 5 wspomnianej ustawy, kierownik podmiotu udzielającego świadczeń zdrowotnych lub upoważniony przez niego lekarz może ograniczyć korzystanie z praw pacjenta w przypadku wystąpienia zagrożenia epidemicznego lub bezpieczeństwa zdrowotnego pacjentów.

Sposób zapisu sugeruje, iż ograniczenie może dotyczyć wszystkich form kontaktu pacjenta ze światem zewnętrznym i mieć charakter stały lub doraźny. Sposób sformułowania tego ograniczenia stwarza rzeczywiste zagrożenie dla więzi pacjentów i ich bliskich. Przyjęte rozwiązania ochrony życia rodzinnego dotyczą każdego pacjenta, zatem również dzieci. 

Prawo poszanowania godności 

Zgodnie z art. 20 ust. 2 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta prawo do poszanowania godności obejmuje prawo do umierania w spokoju i godności.

Zdaniem Rzecznika Praw Pacjenta uniemożliwienie ostatniego pożegnania pacjenta z rodziną, w przypadku gdy przyczyna śmierci pozostawała bez związku z COVID-19, a podmiot leczniczy nie był szpitalem zakaźnym jednoimiennym mogą usprawiedliwiać jedynie wyjątkowe okoliczności epidemiologiczne. 

Odmowa stwierdzenia zgonu

Lekarz z uzasadnionych przyczyn może odmówić stwierdzenia zgonu, a za taką przyczynę można uznać brak właściwych środków ochrony indywidualnej. 

Co robić kiedy prawa pacjenta zostaną naruszone?

Kiedy prawa pacjenta zostaną naruszone masz klika możliwości:

1. zasygnalizować naruszenie praw pacjenta
2. złożyć wniosek do Rzecznika Praw Pacjenta
3. wystąpić do Sądu o przyznanie zadośćuczynienia za naruszone prawa
4. skontaktować się z nami

Informacja o naruszeniu praw pacjenta

Często rozwiązania najprostsze są najskuteczniejsze i nierzadko już samo zasygnalizowanie polegające na poinformowaniu personelu szpitala o znajomości swoich praw i żądaniu ich przestrzegania pomaga.

Zdarza się, że z różnych względów personel medyczny nie respektuje praw pacjenta. Czasem z wygody, czasem z braku wiedzy a czasem zwyczajnie zdarza się zapomnieć. Jeżeli pacjenci nie sygnalizują uchybień – taki stan się utrwala, stwarza nowe “standardy”. Jedynym sposobem, żeby tego uniknąć jest bieżące sygnalizowanie, że praktyka w danym szpitalu jest niewłaściwa.

W wielu przypadkach wystarcza zwykła rozmowa. Oczywiście nie we wszystkich, dlatego mamy kolejne możliwości (patrz niżej).

Rzecznik Praw Pacjenta

Rzecznik Praw Pacjenta kontroluje działalność podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych poprzez prowadzenie postępowań wyjaśniających. Postępowanie może zostać wszczęte

• na wniosek pacjenta
• z urzędu. 

Wniosek

• nie musi być sporządzony przez profesjonalnego pełnomocnika,
• nie wymaga uzasadnienia prawnego,
• jest zwolniony z opłat,
• może mieć dowolną formę.
• powinien zawierać informacje uprawdopodobniające naruszenie praw pacjenta. 

Rzecznik po zapoznaniu się z wnioskiem może:

1. Podjąć sprawę

• Samodzielnie prowadzić postępowanie wyjaśniające
• Zwrócić się o zbadanie sprawy lub jej części do właściwych organów, w szczególności organów nadzoru, prokuratury, kontroli państwowej, zawodowej lub społecznej 

2. Wskazać wnioskodawcy przysługujące środki prawne
3. Przekazać sprawę według właściwości 
4. Nie podjąć sprawy 

Po przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającego Rzecznik może:

1. Wyjaśnić wnioskodawcy, że nie stwierdził naruszenia praw pacjenta
2. Skierować wystąpienie do podmiotu udzielającego świadczeń zdrowotnych
3. Zwrócić się od organu nadrzędnego. 

Gdy Rzecznik nie stwierdzi naruszeń praw pacjenta, wnioskodawcy przysługuje wniosek o ponowne rozpatrzenie spraw. W przypadku utrzymania w mocy rozstrzygnięcia Rzecznika, wnioskodawcy przysługuje skarga do sądu administracyjnego. 

W sprawach cywilnych dotyczących naruszeń praw pacjenta Rzecznik może z urzędu lub na wniosek strony żądać wszczęcia postępowania lub brać udział w toczącym się postępowaniu na prawach przysługujących prokuratorowi. 

Postępowanie w sprawach praktyk naruszających zbiorowe prawa pacjenta

Praktyki naruszające zbiorowe prawa pacjenta polegają na pozbawieniu pacjentów praw lub ich ograniczeniu. Naruszenie wymaga powtarzalności zachowania, wskazującej na stałość postępowania. Jeżeli określone zachowanie podmiotu udzielającego świadczeń zdrowotnych ma charakter incydentalny, mamy do czynienia z indywidualnym naruszeniem interesu poszczególnych pacjentów. 

Przykładowy katalog praktyk naruszających zbiorowe prawa pacjentów:

1. Pozbawienie możliwości skorzystania z opieki pielęgnacyjnej sprawowanej przez osobę bliską, kiedy nie zachodzą przesłanki pozwalające na wprowadzenie takich ograniczeń; 
2. Nieudzielenie osobom pragnącym uczestniczyć w porodach rodzinnych rzetelnych, prawdziwych i pełnych informacji o warunkach uczestniczenia w porodzie, 
3. Nieprzestrzeganie wymogów sanitarnych,
4. Dezinformacja w zakresie realizacja prawa do dostępu do dokumentacji medycznej,
5. Czasowe zaprzestanie działalności przez podmiot leczniczy wykonujący działalność leczniczą bez zachowania przewidzianych procedur skutkujących ograniczenie dostępu do świadczeń zdrowotnych.

Rzecznik wydaje postanowienie o wszczęciu postępowania w sprawie stosowania praktyk naruszających zbiorowe prawa pacjenta i zawiadamia o tym strony. Stroną natomiast jest każdy, kto wnosi o wydanie decyzji w sprawie praktyki naruszającej zbiorowe prawa pacjentów. 

Rzecznik Praw Pacjentów w przypadku wydania decyzji o uznaniu praktyki za naruszającą zbiorowe prawa pacjentów:

1. Nakazuje zaniechania działania 
2. Wskazuje działania niezbędne do usunięcia skutków naruszenia, wyznaczając termin

Decyzja ma rygor natychmiastowej wykonalności. Decyzje są ostateczne. 

Na decyzję przysługuje skarga do sądu administracyjnego. 

Na wszczęcie sprawy o uznanie praktyki za naruszającą zbiorowe interesy praw pacjentów jest roczny termin, liczony od końca roku, w którym zaprzestano ich stosowania. 

Zadośćuczynienie pieniężne, suma pieniężna na cel społeczny

Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta w razie zawinionego naruszenia praw pacjenta, sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę na podstawie art. 448 kc. Chodzi o następujące prawa pacjenta:

1. Prawo do świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom aktualnej wiedzy medycznej
2. Prawo do natychmiastowego udzielenia świadczeń zdrowotnych ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia
3. Prawo do informacji 
4. Prawo do świadczeń zdrowotnych udzielanych z należytą starannością przez podmioty udzielające świadczeń zdrowotnych w warunkach odpowiadającym wymaganiom sanitarnym
5. Prawo do wyrażenia zgody na udzielenie określonych świadczeń zdrowotnych lub obmowy takiej zgody
6. Prawo do intymności i poszanowania godności osobistej, które obejmuje prawo do umierania w spokoju i godności 
7. Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego 

Roszczenie może zgłosić:

• małżonek,
• krewny lub powinowaty do drugiego stopnia w linii prostej,
• przedstawiciel ustawowy.

*Artykuł nie stanowi porady prawnej ani świadczenia pomocy prawnej, które zawsze muszą uwzględniać indywidualne cechy i okoliczności danego przypadku.